فقه هلال

علامه سيد محمد على حسينى

مبحث هلال،یکی از موضوعات مهم در اسلام به شمار می رود که به وسیله آن، آغاز هر ماه در تقویم اسلامی بر اساس رؤیت هلال ماه تعیین می گردد، خداوند متعال در این زمینه می فرماید: {درباره «هلال هاي ماه» از تو سؤال مي‏كنند، بگو: «آنها، بيان اوقات و تقويم طبيعي براي نظام زندگي مردم و تعيين وقت حج است.» ، یعنی مردم از تو یا رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) درباره علت و حکمت وجود هلال به معنای ماه در نخستین و دومین شب ماه می پرسند ، که در جواب به آنها بگو: {این برای تعیین اوقات مردم و حج است}.

 از این رو اهمیت تحقیق در فقه هلال ماه از اینجا ناشی می شود که از طریق آن مسئله تقویم و عبادات و حتی احکام شرعی مربوط به ماه های قمری تعیین می گردد، به عنوان مثال روزه ماه رمضان که از مهم ترین عبادات در اسلام تلقی می شود با دیدن هلال ماه آغاز می گردد، همچنین هلال ماه، آغاز دهه ذی الحجه را تعیین می کند، يعني ماهی که در آن میلیون ها مسلمان برای ادای مناسک حج در بیت الحرام در مکه گرد هم می آيند.

روش های اثبات هلال ماه و صحت آن

رؤيت مستقيم هلال در فقه اسلامی یک شرط اساسی به شمار می رود كه به آن استهلال مي گويند ، و رؤیت با تلسکوپ در پی رؤيت بصری با چشم مجرده می آید تا صدق رؤیت هلال ثابت گردد، خداوند متعال در قرآن كريم فرموده است : { ماه رمضان ماهی است كه در آن قرآن فرو فرستاده شده ، كتابى كه مردم را راهبر و متضمن دلايل آشكار هدايت و ميزان تشخيص حق از باطل است پس هر كس از شما اين ماه را درك كند بايد آن را روزه بدارد.

 منظور و مقصود از شهادت ماه، در واقع رؤیت هلال و بالا آمدن و ظهور آن است که حکایت از آگاهی به وجود آن دارد که این امر شرعاً مستلزم دلیل شرعی برای شروع روزه واجب در ماه رمضان می باشد، بنابر قول رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم ): « با دیدن آن روزه بگیرید و با دیدن آن افطار کنید و اگر برای شما ناپیدا بود ماه شعبان را سی روز کامل کنید.

و اهمیت و حجیت آن یک مطلب روشن است چرا که مبنای آغاز ماه رمضان و شروع و پایان روزه واجب به شمار می رود، و در واقع اثبات هلال و آگاهی از وجود آن از طریق رؤیت محقق می شود - که یکی از راه های معرفت و آگاهی تلقی می شود، یا یک موضوعی است که با وجود اختلاف محدود به علم است، اما یقین قطعی رؤیت هلال است - که مستوجب علم یقینی می شود. و چنانچه بنا بر دلایلی این امکان وجود نداشته باشد، تعهد و التزام از رویت برداشته می شود و می بایست دوره سی روزه ماه کامل گردد.

 سایر روشهای ثانویه برای اثبات هلال ماه به صورت حکم حاکم مبنی بر تأیید هلال ماه توسط هیأتهای شرعی یا مراکز تخصصی و یا ادله شرعی از طریق شهادت دو مرد عادل در رابطه با رؤیت هلال و سخنان رایج آگاهمند و تواتر سخنان مفید با آگاهی به ثبوت موجب به یقین در مورد هلال و نیز گذشت سی روز از ماه قبل جلوه گر می شود.

 اجتهاداتی در ساختار فقهی رؤیت

 در واقع یک اختلاف مشروع در مبانی فقهی در زمینه تعیین اول ماه هجری مشروع میان فقها وجود دارد، برخی معتقدند که می توان از محاسبه نجومی جهت تثبیت هلال ماه و آغاز ماه هجری از طریق محاسبات علمی و ریاضی به نحوی که به نفع علم باشد تعیین تکلیف کرد و به آن استناد نمود. 

هلال ماه قبل از غروب آفتاب به مدت معینی قابل مشاهده است و می توان آن را از قبل محاسبه کرد و از طریق آن شناخت لازم از وجود هلال را به دست آورد، یا مثلاً اگر با محاسبات نجومی یا مانند آن بتوان مدرک محکمی بر تولد هلال آورد بنا بر آن می توان اعلام کرد که فردای آن اول ماه مبارک رمضان است و روزه در آن واجب است.

  اما در مورد رؤیت بصری هلال، باید گفت که به دیدن هلال با چشم غیرمسلح بستگی دارد، اما با پیشرفت فناوری، رؤیت به چشم غیرمسلح محدود نمی شود، بلکه می توان به رؤیت و پیگیری هلال پس از غروب خورشید با استفاده از دوربین دوچشمی یا تلسکوپ برای نظارت و رؤیت هلال استناد کرد ، و در صورتی که هلال بعد از غروب آفتاب توسط افراد عادل و بر طبق شرایط رؤیت شود ، در این صورت به این بستگی دارد که هلال جدید را به وضوح ببینند.

 ما معتقدیم علی رغم وجود این دو روش برای تعیین هلال، باید فهمید که این موضوع یکی از مباحث مورد اختلاف در ساختار فقهی به شمار می رود،  و مستلزم قدردانی تفاوت های فقهی و علمی فقها و علما است. از این رو، ما مسلمانان باید توجه داشته باشیم که می بایست برای رؤیت هلال در پایان هر ماه آماده باشیم و با احتیاط از وضعیت تولد هلال ماه نو مطلع گردیم ، که ترجیحا توافق و اجتماع همگان اولویت دارد ، و نیز باید بر مطلوبیت ماه نو تأکید کنیم، از این رو توصیه می کنیم همیشه با دادگاه ها، مراکز، ارگان ها و کمیته های رسمی برای اطمینان از رویت هلال ارتباط برقرار کنیم و با آن ها هماهنگ باشیم.